طرح های نوآورانه

دستیابی به توسعه پایدار در رأس اهداف و برنامه‌ریزی‌های کلان بسیاری از کشورهای دنیا و به‌ویژه ایران قرار دارد. فرایندی که در آن اقتصاد، فرهنگ، محیط زیست و اکوسیستم یک منطقه به گونه‌ای هماهنگ با یکدیگر و در مسیری تغییر می‌کنند که در طول زمان بهبود یابند. اینگونه برنامه‌ریزی‌ها منجر به تامین رفاه نسل فعلی و آینده، امنیت اقتصادی ـ اجتماعی و نیز امنیت محیط زیست و تداوم پایداری آنها می‌گردد.
رسیدن به توسعه پایدار و بهره‌برداری مطلوب و بهینه از منابع، امکانات و ثروت‌های خدادادی بدون شناخت دقیق و برنامه‌ریزی صحیح و جامع امکان پذیر نمی‌باشد. رشد و توسعه پایدار در بخش‌های مختلف به‌عنوان یکی از اهداف مهم نظام جمهوری اسلامی ایران مستلزم ایجاد تحول بنیادی در زیرساخت‌هایی چون منابع آب، خاک، کشاورزی و منابع طبیعی و بهره‌برداری درست از آنها و هدایت اصولی فعالیت‌ها در چارچوب برنامه‌ریزی علمی و منطقی است. انجام این مهم در گرو شناخت کامل از وضعیت موجود، تنگناها، محدودیت‌ها، استعدادها و قابلیت‌ها به‌منظور تعیین راهبردهای اساسی و سیاست‌های اجرایی در جهت توسعه پایدار است.
در این راستا گروهی از اساتید دانشگاه فردوسی و کارشناسان مجرب اقدام به راه اندازی یکسری از فعالیت-های مرتبط با مدیریت آب نموده‌اند. اقداماتی که تقدم و تاخر آنها به دنبال «استقرار مدیریت یکپارچه حوضه آبریز کشف رود» و حتی «مدیریت فرانهادی آب در شرق کشور با هدف پایداری» است. نتایج این فعالیت ها با هدف ارائه برنامه یکپارچه به نهاد های دولتی و متولیان آب، نهاد ریاست جمهور، عموم مردم و شورای هماهنگی حوضه آبریز گسیل شده است که در شکل زیر ارائه شده است. و در ادامه در مورد آنها در قالب طرح های فناورانه، طرح¬های کلان مدیریتی و طرح های کلان اقتصادی به صورت مختصر توضیحاتی ارائه خواهد شد.

طرح های کلان مدیریتی

مطالعات راهبردی در استان خراسان جنوبی
سلسله مطالعات برنامه ریزی راهبردی در استان خراسان جنوبی از سال ۱۳۸۹ آغاز و تا ۱۳۹۲ اجرا شد. در این مطالعات از طریق راه اندازی شورای موقت سیاستگذاری منابع آب مبتنی بر رویکرد مشارکتی گروداران از بخش های مختلف مصرف در مطالعات درگیر شدند. خروجی این مطالعات به صورت مطالعات وضع موجود دشت های استان در ۳۰ مجلد، به همراه ۴ مجلد مطالعات راهبردی استان و نهایتا ۲ مجلد گزارش کلی از این مطالعات در اختیار آب منطقه ای استان قرار گرفته است. این فعالیت نقطه شروع مطالعات راهبردی در استان خراسان رضوی بود که در نهایت به عنوان سند تدبیر آب مشهد وجود پیدا کرده است.

جلسات شب آب خراسان

مجموعه نشست های شب خراسان به منظور برقراری درک مشترک در بین گروداران دشت مشهد و افزایش اجماع آگاهانه به صورت دوره ای در ۷ جلسه و با موضوعات زیر برگزار شده است. این جلسات سنگ بنای شکل گیری سند تدبیر آب مشهد بود است.

جدول- جلسات دوره ای شب آب در استان خراسان رضوی

تاریخ  جلسه	محل برگزاری	موضوع
۱۲ اسفند ۱۳۹۱	سازمان مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد	توسعه ملی و مدیریت آب
۱۱ آبان ۱۳۹۲	جهاد دانشگاهی مشهد	فاضلاب و پساب، متن و حاشیه
۱۵ تیر ۱۳۹۲	سازمان مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد	توسعه یا سراب؟!
۱۴ اسفند ۱۳۹۲	سازمان مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد	مالکیت آب به کام چه کسی؟!
۱۴ مرداد ۱۳۹۳	همایش ناجیان آب	آب برای همه، آب برای همیشه
۲۴ دی ۱۳۹۳	آمفی تئاتر دانشگاه فردوسی مشهد	نجات آب، نجات کشاورز
۲۰ آبان ۱۳۹۴	سازمان مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد	کشف رود

فرایند تدبیر آب مشهد

سلسله جلسات تدبیر آب مشهد بر اساس مطالعات انجام شده در خراسان جنوبی و جلسات شب آب خراسان و با هدف تدوین نقشه راه منابع و دستیابی پایداری منابع آب در استان خراسان رضوی از سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۳ انجام شد. این مطالعات راهبردی با مشارکت داوطلبانه یکصد نفر از بخش‌های مختلف در قالب بیش‌از ۴۸۰۰ نفر ـ ساعت کار، با حمایت استانداری خراسان رضوی، دانشگاه فردوسی مشهد، شرکت آب و فاضلاب مشهد، شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی و جمعیت ناجیان آب، انجام شده است.
نقطه شروع برای پیاده سازی و سپس استقرار هرچه بهتر مدیریت جامع، یکپارچه و مشارکتی آب در مشهد با ایجاد یک اجماع قوی و همگانی در میانِ کنشگران قابلیت تحقق یافت. فرآیند «تدبیر آب مشهد» با برگزاری جلسات جمعی، زمینه دستیابی به یک تفاهم و اجماع نسبی حول هدف مشترک (کنترل بحران آب) را فراهم آورد. این فرآیند با هدف پایداری توسعه مشهد شروع شده و در راستای رسیدن به مدیریت جامع، یکپارچه و مشارکتی آب در حال فعالیت می باشد. در این فعالیت به منظور ایجاد مسیری مشخص در پیاده¬سازی و سپس استقرار هرچه بهتر مدیریت جامع، یکپارچه و مشارکتی آب از برنامه ریزی راهبردی- مشارکتی جهت مدیریت منازعات و پیدا کردن راه حل ها و همینطور همسنگی بین اهداف مختلف استفاده شد (شکل). خوشبختانه در این سلسله نشست‌ها سیمای واقعی خردورزی جمعی با حضور کنشگران از بخش‌های مختلف به نمایش درآمد که نشان از عزم راسخ ایشان برای بهبود مدیریت منابع آب می‌باشد. به‌طور ‌کلی ‌فرایند ‌تدبیر ‌آب‌ مشهد ‌فرایندی ‌مقدماتی ‌برای ‌ایجاد‌ یک‌ حرکت ‌قانونی ‌مورد‌ تایید ‌مراجع‌ ذیربط‌ در‌امتداد‌ اصلاح‌ امور ‌به ‌سمت ‌پایداری‌ مشهد ‌بوده ‌است. بنابراین به طور خلاصه و در یک جمله هدف تدبیر آب را می توان «تلاش در جهت ایجاد گفتمان مدیریت جامع، مشارکتی و یکپارچه آب به منظور اصلاح حکمرانی آب» بیان نمود. بخشی از دستاوردهای مهم تدبیر آب مشهد که از جلسات متعدد مباحثات کنشگران و مبتنی بر اجماع نسبی ایشان به دست آمده‌اند، می توان به تبیین «چشم انداز مشترک»، تدوین «برنامه راهبردی» و نیز ترسیم «نقشه راه اصلاح مدیریت آب» اشاره نمود.

ارتباط «تدبیر آب مشهد» و فرآیند «پیاده سازی مدیریت جامع، یکپارچه و مشارکتی آب»

 

راه اندازی کارگروه آب محیط زیست، کشاورزی و منابع طبیعی اتاق فکر استان خراسان رضوی

هدف از راه اندازی کارگروه آب محیط زیست، کشاورزی و منابع طبیعی زیر نظر اتاق فکر استان خراسان رضوی تشکیل کمیته های راهبردی و فوریتی مسائل آب و محیط زیست استان بوده است. این کارگروه از سال آغاز به کار کرده است. شرح فعالیت و نحوه عملکرد کارگروه آب محیط زیست، کشاورزی و منابع طبیعی اتاق فکر استان خراسان رضوی در جلسات سال ۱۳۹۵ به شرح جدول ذیل بوده است:

جدول- خلاصه مهمترین فعالیت¬های کارگروه آب اتاق فکر استان خراسان رضوی

موضوع جلسه	ردیف
اولین نشست کارگروه تخصصی آب، کشاورزی و محیط زیست اتاق فکر استان خراسان رضوی	۱
جلسه پیرامون حقوق و مالکیت آب / تغییر اقلیم با دعوت از حضرت آیت الله عالمی	۲
جلسه پیرامون مدیریت یکپارچه منابع آب با دعوت از آقایان دکتر اعلم‌الهدی و احسانی	۳
تحلیل عملکردی و مهندسی ارزش سیاستهای تدوین شده در سلسه جلسات تدبیر آب مشهد	۴
تعیین مولفه های ریسک تامین آب شهر مشهد با نگاه ویژه به انتقال آب از هزار مسجد	۵
تعیین مولفه های ریسک تامین آب شهر مشهد با نگاه ویژه به انتقال آب از هزار مسجد	۶
تعیین مولفه های ریسک تامین آب شهر مشهد با نگاه ویژه به انتقال پساب از غرب مشهد	۷
تعیین مولفه های ریسک تامین آب شهر مشهد با نگاه ویژه به انتقال آب از دریای عمان	۸
بحران آب و چالش‌های امنیتی آن	۹
تعیین مولفه های ریسک تامین آب شهر مشهد با نگاه ویژه به انتقال آب از دریای عمان	۱۰
برگزاری جلسه داخلی با حضور اعضای تخصصی کارگروه تخصصی آب، محیط‏زیست، منابع طبیعی و کشاورزی	۱۱
تعیین مولفه های ریسک تامین آب شهر مشهد با نگاه ویژه به انتقال آب از خارج کشور	۱۲
تعیین مولفه های ریسک تامین آب شهر مشهد با نگاه ویژه به انتقال آب از خارج کشور	۱۳
بررسی طرح توسعه وعمران مشهد	۱۴
مشکل سازی مداخلات سیاسی در طرح جامع مشهد	۱۵
ضرورت انطباق طرح‌های توسعه مشهد با زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی	۱۶
نمایش مستند «مادر کشی» در اتاق فکر استان خراسان رضوی	۱۷
برگزاری سمینار تخصصی «مدیریت راهبردی منابع آب: مدیریت تعامل و تقابل»	۱۸
بررسی وضعیت محیط زیستی کلانشهر مشهد: چالش‏ها و راهکارها	۲۰
جلسه هم اندیشی  بررسی طرح توسعه وعمران مشهد	۲۱
تدوین پیش نویس نقشه راه تدبیر آب مشهد	۲۲
بررسی وضعیت محیط زیستی کلانشهر مشهد: چالش‏ها و راهکارها موضوع جلسه : «آب و پساب»	۲۳
بررسی دغدغه­های کارگروه محیط زیست، آب کشاورزی و منابع طبیعی اتاق فکر استان خراسان رضوی نسبت به انتخاب نمایندگان منتخب در استان خراسان رضوی	۲۴
برگزاری جلسه مسئله شناسی بخش آب محیط زیست، منابع طبیعی و آب در استان خراسان رضوی و استخراج سوالات مورد توجه از نامزدهای انتخاباتی	۲۵
تصویب نهایی نقشه راه تدبیر آب در دشت مشهد	۲۶
همایش از چشم­انداز تا عمل (به مناسب ۱۳ اسفند روز ملی آب)	۲۷
ضرورت تشکیل و نحوه ایجاد سازمان نظام مهندسی آب	۲۸
اعلام رسمی برنامه دور اول فعالیت رسمی کارگروه محیط زیست، آب، کشاورزی و منابع طبیعی اتاق فکر استان خراسان رضوی در سال ۱۳۹۵: نشست معارفه، بررسی اهداف اتاق فکر، کارکرد کارگروه آب و نحوه استخراج نتایج	۲۹
فهرست نمودن دغدغه ها / نگرانی ها و اولویت بندی زیرگروه آب بر اساس فعالیت تدبیر آب مشهد	۳۰
فهرست نمودن دغدغه ها / نگرانی ها و اولویت بندی بخش کشاورزی و راهکارهای جهت مدیریت بحران های کشاورزی	۳۱
دلایل اصلی گسترش حاشیه نشینی در کلان شهرمشهد	۳۲
فهرست نمودن دغدغه ها / نگرانی ها و اولویت بندی بخش منابع طبیعی و محیط زیست	۳۳
بررسی چالش ها و راهکارهای مرتبط با حاشیه نشینی شهر مشهد	۳۴
برگزاری دور اول جمع­بندی جلسات کارگروه  محیط زیست، آب، کشاورزی و منابع طبیعی	۳۵

راه اندازی هسته «پژوهشی – فناوری آب » در دانشگاه فردوسی مشهد

هدف از این هسته بومی نمودن دانش مدیریت مصرف آب در استان خراسان رضوی و حل مشکلات و معضلات آب به صورت درون استانی است. طرح کلی تشکیل «هسته پژوهشی – فناوری آب» دانشگاه فردوسی مشهد به شرح زیر پیشنهاد شد. که به شرح زیر هستند:
جدول- هسته آب دانشگاه فردوسی

گروه	زیرگروه	شرح	اعضاء زیرگروه
منابع (تأمین) آب	آبهای سطحی (R1)	مدلسازی، هیدرولوژی، رودخانه	قهرمان، حسینی، مساعدی، مغربی، اسماعیلی، خداشناس
	هیدروژئولوژی (R2)	زمین شناسی آبخانه و مدل مفهومی	حسینی، محمدزاده، لشکری‏پور، ضیایی، بهنام رحیمی، غفوری
	آبهای زیرزمینی (R3)	هیدرولیک و مدلسازی آب زیرزمینی
	خشکسالی و تغییر اقلیم (R4)	شامل آینده پژوهی منابع آب	مفیدی، انصاری، قهرمان، بنایان، ثنایی‏نژاد، موسوی، بابائیان (مرکز اقلیم‏شناسی)، زرین
گروه	زیرگروه	شرح	اعضاء زیرگروه
انتقال/توزیع و کاربردهای آب	آب و شهر و صنعت (U1)	انتقال و توزیع آب، جمع آوری و تصفیه فاضلاب	جعفرزاده، دانش، حسینی، ناصری (دانشکده منابع طبیعی)، بهشتی، بانژاد
	آب و محیط زیست (U2)	پایش آثار کاربردهای آب بر محیط زیست و کاهش آنها
	آب و کشاورزی (U3)	بهره‏وری آبیاری، الگوی کشت	انصاری، کافی، داوری، قهرمان، افشار، خزاعی، نظامی، نعمتی
گروه	زیرگروه	شرح	اعضاء زیرگروه
مدیریت آب	آب و پایداری توسعه (M1)	مدیریت توأم محیط‏های طبیعی و انسانی	داوری، شاهنوشی، یوسفی (جامعه شناسی)، دانش، انصاری، …
	هیدروانفورماتیک (M2)	GIS، CFD، DSS، …	ضیایی، جعفرزاده، حسینی، بهشتی، نیازمند (گروه مهندسی مکانیک)، …
	دیپلماسی و حقوق آب (M2)	رفع تعارض، مذاکره، معاهده، …	حسینی (حقوق)، حجت میان‏آبادی، داوری، …

راه اندازی سازمان مردم نهاد جمعیت ناجیان آب

این سازمان مردم نهاد با هدف آموزش¬های عمومی و فرهنگ¬سازی در سطوح مختلف از سال ۱۳۹۴ راه-اندازی شد. هم اکنون این NGO به صورت خود جوش تحت لقای هسته علمی خود در محدوده دشت مشهد در حال فعالیت است که از عمده ترین فعالیت های آن ها می توان به «آزادسازی حریم بستر کشف رود» اشاره نمود. در حال حاضر تعداد این نهاد بالغ بر ۱۲۰۰ نفر عضو در فضای مجازی و یک هسته علمی ۱۵ نفره می باشد.

طرح مدیریت فرانهادی آب با هدف پایداری شرق کشور

طرح کلان «مدیریت فرانهادی آب» به عنوان مهمترین پروژه «اقتصاد مقاومتی» در سال ۱۳۹۵ با هدف پایداری شرق کشور و با محوریت آب به کمک هسته «پژوهشی – فناوری آب» آب دانشگاه فردوسی و مرکز پژوهشی آب و محیط زیست شرق شروع شده است. این طرح با استفاده از تمامی ظرفیت های نخبگان علمی و اجراییو متخصصین حوزه¬های فرهنگ، جامعه، اقتصاد، دیپلماسی و مدیریت آب به دنبال «تغییر و تحول در نگرش به مدیریت آب» و «اصلاح حکمرانی» آب در شرق کشور است. این رهیافت، مسیری است برای عبور از «وضع موجود» و رسیدن به «وضع مطلوب»؛ جهت رسیدن به وضع مطلوب اهداف و چشم انداز در سه باز کوتاه، میان و بلند مدت از مسیرهای قانونی، سازه ای، اجتماعی و مدیریتی منطبق بر شکل زیر تبعیت می کنند. از اهداف دیگر مدیریت فرانهادی شرق کشور می توان به شرح زیر نام برد:
• این مطالعات و تحقیقات، منجر به ارائه سامانه¬ای جامع جهت تدوین و ارزیابی سیاست‌ها و برنامه‌های فرانهادی مدیریت آب و ارائه راهکارهای اساسی و پایدار در جهت مدیریت صحیح منابع آب و هم‌سویی تمامی بخش‌های سازمانی و غیرسازمانی مرتبط در دستیابی به این مهم خواهد بود؛
• بررسی سیستماتیک طرح های خرد و کلان در شرق کشور آغازیست بر تغییر نگرش به توسعه و آنچه در نسل‌های بعدی و چشم‌انداز آینده منطقه باید رخ دهد؛
• ارائه برنامه‌های مدیریتی و راهبردی بهبود عرضه و تقاضا در منابع و مصارف به‌ویژه شرب و بهداشت، فضای سبز، صنایع و کشاورزی بر اساس این شیوه تبیین خواهد شد؛
• در این دیدگاه تمامی جنبه‌های مدیریتی بر اساس توسعه پایدار و اهداف بلندمدت تامین منابع آب و حفظ و پایداری آنها در زیرمجموعه‌های تخصصی مختلف پیاده سازی می‌گردد تا با تشکیل ساختارهای مورد نیاز بتوان به این اهداف دست یافت.
• بازنگری آمایش سرزمین براساس ملاحظات دقیق اجتماعی، محیط زیستی، اقتصادی، سیاسی، دیپلماسی با محوریت